سبک تک نگاری در کتب حدیثی شیعه

معرفی و پیشینه

پس از آنکه فرهنگ اصل نویسی در میان اصحاب اهل بیت علیهم السلام و رواة معصومین سلام الله علیهم افزایش و گسترش یافت، برخی از رواة دست به قلم شیوه های جدید زده و با روایات را با سبک های جدید جمع آوری نمودند. یکی از سبک های گسترش یافته، سبک تک نگاری است.

در این سبک، راویان، احادیث مربوط به موضوع خاص و جزئی را جمع آوری و منسجم می کردند. در این سبک چه بسا برخلاف اصل نویسی، علاوه بر اتخاذ موضوع و محدوده خاص، ترتیب و باب بندی را ایجاد نموده و روایات را در ساختار منسجمی ارائه می نمودند.

بنابراین در تعریف این شیوه می توان گفت: تک نگاری روایی، شیوه کتبی است که روایات در موضوع و محدوده ای خاص را گردآوری و انسجام داده اند.

یکی از مؤلفانی که نهایت ذوق و سلیقه را در این سبک به کار گرفته و کتب زیادی در این سبک تألیف نموده است، مرحوم شیخ صدوق است که علاوه بر اتخاذ موضوعات خاص، نام های جذاب و زیبایی انتخاب و ثبت نموده است.

اهداف و فواید

هدف مؤلفان از نگاشتن این گونه از کتب روایی را می توان فهماندن موضوعی خاص به مخاطب دانست بدین صورت که هدف مرحوم صدوق از نگاشتن توحید، شناخت کامل و جامع مخاطب از توحید و وحدانیت خداوند بوده است.

اما این سبک علاوه بر رساندن معنای جامع و کامل از موضوع خاص، فواید دیگری نیز در بر دارد. (1)عدم نیاز به مراجعه به کتب دیگر برای یافتن روایات، (2)آشکار شدن مقصود روایات مجمل با کنار هم نهادن روایات هم مضمون، (3)رسیدن به دیدگاه مؤلف در معنای موضوع کتاب و… را می توان از فواید این سبک دانست. لازم به ذکر است که ممکن است در بسیاری از این کتب فائده اول و سوم، در کنار هم یافت نشود چرا که بسیاری از مؤلفان روایات مورد نظر و گزینش شده و مورد تأیید خود را جمع آوری و روایات دیگر را حذف نموده اند و در این صورت فایده اول و سوم محقق نمی گردد؛ البته برخی از کتب و مؤلفان مانند برخی آثار شیخ صدوق، روایات را گزینشی جمع آوری نکرده و روایاتی که مورد قبول نبوده را بیان نموده است.

گونه ها

تک نگاری های روایی در موضوعات فقهی، اخلاقی و کلامی است که هر کدام ویژگی های خاص به خود را دارا هستند؛ تک نگاری های نوشته شده در موضوعات فقهی(به خصوص در زمان اهل بیت)، به مراتب بیشتر از دو حیطه دیگر است، در تک نگاری های کلامی نیز عموما بیان ها و شرح های بیشتری نسبت به دو موضوع دیگر ذکر شده است و چه بسا در این موضوع کتبی تألیف شده که هدف اصلی آن ثبت و نقل روایت نبوده و تنها به بیان پرداخته شده و یکی از آشکار ترین نمونه های آن، کتبی است که در رد عقاید باطله و انحرافات تألیف شده است، تک نگاری های اخلاقی برخلاف دو موضوع فقهی و کلامی که امروزی به کار برده نمی شود، تا به امروز نیز استفاده می گردد.

تک نگاری های فقهی

تا قبل از امامین صادقین علیهما السلام، شیعه به صورت کامل بر احکام فقهی خود مسلط نبوده و زوایای مختلف آن آشکار نبوده است. از زمان امام باقر علیه السلام رفت و آمد و استماع حدیث میان شیعیان و امامشان افزایش یافته و بالطبع فراگیری علوم دینی به خصوص فقه میان اصحاب و یاران حضرت آغاز شد. این استماع و ثبت روایات در زمان امام صادق علیه السلام نیز رشد بسیار کرده و معارف زیادی به شیعیان منتقل گردید.

برخی از رواة و اصحاب اهل بیت علیهم السلام، فرصت را غنیمیت شمرده و باتوجه به نیاز شدید جامعه به حکم اعمال و معاملات مبتلا به، این روایات را به کتب خاص و موضوعی تبدیل و جمع آوری نمودند.

برای نمونه اصحابی همچون صفوان بن یحیی(مثل کتب حسین ابن سعید)، محمد ابن ابی عمیر(بیش از 100 کتاب فقهی و غیر فقهی)، یونس ابن عبدالرحمن(بیش از 10 کتاب فقهی)، علی ابن ابی سهل قزوینی(بیش از 10 کتاب)، حریز ابن عبدالله سجستانی(کتاب الصلاة)، محمد ابن اورمه قمی(4 کتاب)، علی ابن مهزیار(مثل کتب حسین ابن سعید و زیادة) و سعد ابن عبدالله اشعری(6 کتاب) کتب روایی فقهی را تألیف نمودند.

نمونه مشهور تک نگاری روایات فقهی، حسین بن سعید و برادرش حسن است که شیخ طوسی و نجاشی بیش از 20 کتاب فقهی را برای وی گزارش کرده اند که برای رواة مختلف از له کتب مثل کتب حسین ابن سعید استفاده می گردد.

پس از آن زمان نیز نوشتن تک نگاری های فقهی ادامه یافت و برای نمونه 61 تک نگاری فقهی برای شیخ صدوق ثبت شده که بسیاری از این کتب به دست ما نرسیده است.

پس از تألیف جوامعی همچون کافی، تهذیب، استبصار  و من لایحضر، تک نگاری روایات فقهی سیر کاهشی را تجربه کرده و عموما کتب جوامع روایی فقهی همچون وافی، وسائل و… نگاشته و سپس به سمت کتب فقهی اجتهادی حرکت کرد. برای مثال شیخ مفید، تک نگاری هایی همچون تحریم ذبائح اهل الکتاب، رسالة فی المهر، جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیة را به جای گذاشته که هرچند روایات بسیاری در آن نقل شده، اما هدف اصلی کتاب جمع آوری روایی نبوده و اجتهاد است. البته بعضا ممکن است کتبی همچون رسالة المتعه شیخ مفید با هدف جمع آوری روایات موضوع خاص فقهی نوشته شده باشد.

تک نگاری های کلامی

بعد از ظهور اسلام و شهادت رسول گرامی اسلام، براساس پیشامد وقایع و حوادث گوناگون، فرقه ها و مذاهب مختلف کلامی تشکیل گردید. این انشعابات ابتدا در اسلام به شیعه و سنی آغاز و سپس در هر یک از این مذاهب، فرقه های گوناگون شکل گرفت. در اهل تسنن می توان به مرجئه، معتزله، قدریه و خوارج و در شیعه به کیسانیه، زیدیه، امامیه، فطحیه، واقفیه، اسماعیلیه و غلاة اشاره نمود. جدای از افکار مختلف درون دینی، عقاید و افکار باطله ای خارج از اسلام نیز رسوخ کرده و آثارشان به زبان عربی ترجمه شده بود.

فرقه های مختلف برای اثبات فرقه خود و رد فرق دیگر، سعی بر تبلیغ داشتند و شیعه اثنا عشری نیز از این قاعده مستثنی نبوده و سعی بر رد افکار باطله داشتند. اهل بیت علیهم السلام نیز در رأس مقابله با این افکار بوده اند و از راه ها و روش های مختلف اقدام به انکار و حذف افکار نموده اند.

(1) تبیین نقاط ضعف و انحراف مذاهب باطله، (2) بیان استدلالات و براهین جهت اثبات حق و حقیقت، (3) پرورش و رشد شاگردان و متکلمان برای مقابله با این افکار، (4) مناظره با سران مذاهب و فرق گوناگون و…، از راه ها و روش های اتخاذ شده اهل بیت علیهم السلام برای مقابله با ایشان است.

در میان این فعالیت های اهل بیت علیهم السلام، راویان و محدثان پرکاری وجود داشتند که این بیانات و رفتار های حضرات را ثبت نموده اند تا این پادزهر انحراف بشر، تا قیامت ذخیره و عملگر باشد.

همانطور که بیان شد، در تک نگاری های کلامی، عموما تبیین ها و نکاتی توسط خود مصنفان بر روایات نوشته شده و حجم بیانات آن به مراتب بیش از تک نگاری های فقهی و اخلاقی است.

تک نگاری های روایات کلامی را می توان به دسته های زیر تقسیم نمود:

1- توحید

سهل بن زیاد، علی بن احمد کوفی، محمد بن ابی عمیر، هشام بن حکم و محمد بـن حـسین زیـات هـر یـک کتابی با عنوان التوحید نگاشته اند. همچنین کتابهای التوحید و البداء از عبدالله بـن جعفـر حمیـری، التوحیـد و الشرک از علی بن ابراهیم، التوحید في کتب الله از فضل بن شاذان و في علم الباری از احمد بن محمد بن خالد برقی از جمله کوشش های یاران ائمه (علیهم السلام) است. گفتنی است که تنها در کتاب رجـال نجاشـی ٧٣ کتاب در موضوع توحید از نویسندگان سه قرن اول گزارش شده است.

2- عدل

نگارش های اصحاب در موضوع عدل مختصر و اندک است کتابهایی در زمینه جبر و تفویض، قضا و قدر و نظایر آن توسط نویسندگان شیعی نگاشته شده است به عنوان نمونه میتوان از کتاب الجبر اثر زرارة بن اعين، كتاب الرد على أهل القدر از ابوجعفر الزيات همدانی، کتاب الجبر و الاستطاعه از محمد بن جعفر بن عون اسدی، کتاب الجبر و التفویض از احمد بن ابی زاهر، کتاب مصابیح موازین العدل از علی بن حاتم قزوینی و کتاب المیزان از هشام بن حکم نام برد.

3- نبوت

با توجه به اینکه شیعیان با سنیان در مسئله چگونگی نبوت انبیاء اختلاف دارند بیشتر نگارشهای محدثان شیعه در قرون نخست نیز به این موضوع اختصاص یافته است. نمونه افرادی چون حسن بن موسی الخشاب، احمد بن حسین بن سعید، علی بن مهزیار اهوازی و علی بن ابراهیم قمی همگی کتابی با عنوان الأنبیاء تألیف کرده اند كتابهاى في تثبيت نبوة الأنبياء از علی بن محمد کوفی و احكام الأنبیاء از احمد بن محمد بن خالد برقی نیز در موضوع نبوت عامه نگاشته شده است. در فهرست کتابهای مؤلفان نخستین عنوان «الدلائل» نیز مشاهده میشود که احتمال دارد مراد دلائل النبوة باشد.

4- امامت

بر اساس آموزه های شیعی امامت ریشه بالنده اسلام و شاخه برافراشته آن است و زمام دین به دست امام است. از سوی دیگر مهمترین مسئله مورد اختلاف شیعه با دیگر فرق اسلامی مسئله امامت است. از این رو بسیاری از بزرگان امامیه عزم خویش را بر تبیین مسئله امامت جزم کرده و در تألیفات خویش به شبهات مربوط به امامت پاسخ گفته اند.

بر اساس آماری که یکی از محققان ارائه داده است تنها در کتاب رجال نجاشی مصنفان و محدثان شیعه در سه قرن نخست ۹۹ کتاب را به موضوع امامت اختصاص داده اند که بخش مهمی از این شمارگان کتابهای روایی اصحاب است. برخی از کسانی که کتابی با عنوان «الإمامة» نگاشته اند عبارت اند از علی بن اسماعيل التمار، عبدالله بن جعفر الحمیری، سعد بن عبدالله اشعری هشام بن حکم یونس بن عبدالرحمن فضل بن شاذان و عبدالله بن مسکان.

غیبت نگاری ها نیز بعد از غیبت میان محدثان شیعه بسیار دیده می شود که تنها به روایات مرتبط با غیبت و ظهور امام عصر عجل الله تعالی فرجه پرداخته اند. قابل توجه است که ممکن است غیبت نگاری را سبک منحصر به فرد و جدای از تک نگاری دانست.

5-  معاد

گروهی از اصحاب نیز همچون حنان بن سدیر صیرفی کتابی در موضوع بهشت و جهنم تألیف کرده اند؛ البته کتابهای مستقل پیرامون معاد بسیار اندک است در عناوینی چون صفة الحشر موقف الحساب، شفاعت و ….. نیز تألیفاتی صورت گرفته است.

در قرون اخیر نیز می توان به منازل الآخره اثر مرحوم شیخ عباس قمی (م1359ه.ق) اشاره نمود.

6-  ردیه نویسی

بخشی از کتابهای کلامی شیعه به مناظراتی مربوط است که اصحاب با گروههای منحرف داشته اند. آنان گاه مناظرات معصومین علیهم السلام و گاه مناظرات خود با افراد مذاهب گوناگون را در یک کتاب جمع می کردند. البته دانشمندانی چون مؤمن الطاق هشام بن حکم و هشام بن سالم معمولاً در مناظرات خود از مشاوره با امام سود می جستند. این گونه کتابها به کتابهای ردیه شهرت دارد برخی از عناوین کتابهای ردیه عبارت است از: الرد على الحشويه، الردّ على المجسمه، الرد على الإسماعيليه، الرد على الواقفه، الرد على القرامطه، الرد على الشنويه، الرد على الفطحيه، الرد على الحنبلي، الردّ على ارسطاطاليس، الرد على اليهود، الرد علی اهل البدع، در بعضی از این عناوین بیش از ده کتاب از نویسندگان نگارش یافته است.

در تألیفات معاصر نیز می توان به کتاب مناظره های معصومان اثر آیت الله سبحانی اشاره نمود.

تک نگاری های اخلاقی

جدای از تفکر و اعتقادات، مشکل اصلی جامعه از گذشته تا به امروز، رفتار ها، اخلاق ها و ارتباطات ناسالمی است که جامعه را به ابتذال می کشاند. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در جامعه ای مبعوث گردید که ارزش های انسانی در آن پایمال شده و ارزش های بی ارزش در آن رشد کرده بود. اهل بیت علیهم السلام نیز همیشه به این مهم اهمیت داده و سعی بر رشد اجتماعی و اخلاقی جامعه به خصوص شیعی داشتند. از جهت دیگر، شواهد و نمونه های مختلف تاریخی وجود دارد که افراد مختلف و معاند با اهل بیت علیهم السلام، با اخلاق و رفتار ایشان جذب و به این مذهب و راه پیوستند.

این توجه و اهمیت امامان باعث شد تا رواة و اصحاب قلم اخلاق را به کار گرفته و روایات اخلاقی ایشان را در موضوعات مختلف ثبت و تجمیع نمایند.

برخلاف تک نگاری های فقهی(که اجمالا تا غیبت ادامه یافت و پس از آن کمتر به چشم می خورد) و تک نگاری های کلامی(که از همان ابتدا منحصر به روایات نبود و بعد از گذر زمان و به خصوص پس از غیبت و در دوران معاصر، مؤلفان به بیان نظرات خود بررسی های خود پرداخته و از روایات نیز به منظور شاهد و مستمسک استفاده می نمودند)، تک نگاری های اخلاقی تا به امروز نیز بسیار دیده می شود که تنها به جمع آوری روایات می پردازند.

یکی از عناوین اتخاذ شده در این موضوع، عنوان الآداب است. نجاشی در فهرست خود 17 نفر از افراد را دارای کتاب الآداب ذکر می کند. الآداب و الدلالة علی الخیر(یونس ابن عبدالرحمن)، التصریف فی الآداب(بکر ابن محمد مازنی)، السنن و الآداب(اسماعیل ابن موسی ابن جعفر)، السنن و الآداب و مکارم الأخلاق(محمد ابن الحسن ابن شمون)، الآداب(العباس ابن معروف) و کتاب الآداب (صفوان ابن یحیی) نمونه هایی از این عنوان است.

افرادی همچون حسین ابن سعید اهوازی، حسن ابن محمد ابن سماعه کندی، محمد ابن اورمه قمی، معمر ابن خلاد، محمد ابن الحسن الصفار و یونس ابن عبدالرحمن از جمله کسانی هستند که کتبی با عنوان الزهد داشته اند که در این میان تنها الزهد حسین ابن سعید اهوازی باقی مانده است.

باتوجه به اهمیت اهل بیت علیهم السلام به ایمان و مؤمن و شرایط و درجات آن، برخی از اصحاب روایات مرتبط با این موضوع را جمع آوری کرده و با عنوان المؤمن ثبت کرده اند. البته شاید بتوان اینگونه کتاب ها را بعضا در تک نگاری های کلامی قرار داد.

برای نمونه می توان به حق المؤمن علی اخیه، حب المؤمن، زیارة المؤمن، حرمة المؤمن(حسین ابن عبیدالله سعدی)، حقوق المؤمنین و فضلهم(حسین ابن سعید اهوازی)، صفة المؤمن و الفاجر(اسماعیل ابن مهران سکونی)، المؤمن(محمد ابن الحسن الصفار) و المؤمن(احمد ابن محمد القمی) نامبرد.

کتب روایی اخلاقی به این عناوین مختصر نشده و با عناوین دیگری همچون المسلم، مکارم الأخلاق، صفات الشیعة و… نوشته شده است.