چرا خداوند به اندازه عقل جزا می دهد؟

یکی از شبهاتی که مطرح می شود، علت جزای خداوند بر معیار عقل ها است.

طرح شبهه

مرحوم کلینی در کتاب شریف اصول کافی نقل می‌کند که فردی به نزد امام صادق (علیه‌السلام) آمد و درباره عبادت و فضل و کرامت فردی سخن گفت. امام صادق (علیه‌السلام) به او فرمود که عقل او به چه صورت است؟ راوی به امام عرض می‌کند که از عقل وی نمی‌دانم و امام (علیه‌السلام) فرمود که إِنَّ الثَّوَابَ عَلَى قَدْرِ الْعَقْلِ.^{[1] [2]} یعنی خداوند متعال به‌اندازه عقل هرکس جزای نیک می‌دهد. (مشاهده حدیث در بخش احادیث)

و یا در روایت دیگری امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرماید که خداوند متعال در روز قیامت به‌اندازه عقول انسان در اعمال ایشان دقت می‌نماید.^[3] (مشاهده حدیث در بخش احادیث)

و یا در روایت دیگری امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید که هفتاد گناه انسان جاهل بخشیده می‌شود قبل از آنکه یک گناه انسان عالم بخشیده شود.^[4]

اما چرا؟؟

چرا باید ثواب و عقاب دائر مدار عقل و جهل باشد؟ و چرا باید خداوند متعال کثرت و کمیت عبادات را رها کرده و به عقل فرد عابد دقت کند؟؟

مقدمه

قبل از پاسخ به این شبهه، معنای عقل و جهل و تفاوت انسان و مابقی موجودات عالم را بررسی می‌کنیم.

عقل به معنای حبس و حدومرز و محدودکننده است.^[5] به همین دلیل است که به طنابی که با آن زانوان شتر را می‌بندند عِقال می‌گویند. چرا که باعث محدود شدن آن از حرکت می‌شود. و به قوه تفکر انسان عقل گفته می‌شود، چرا که عقل باعث می‌شود که انسان در هوای نفس خویش گرفتار نشود و او را از قبایح دور و محدود و حبس می‌کند.^[6] و به همین خاطر است که کسی که کمتر در قبایح فرو رود عاقل‌تر است.

با بیان معنای عقل، معنای جهل نیز روشن می‌گردد. یعنی جاهل کسی است که فاقد قوه ایست که او را از قبایح دور کند. و لذا بعضی از کتب لغت جهل را به معنای اختیار لذات فانیة (لذت‌های از بین رونده) به جای لذات باقیة(لذت‌های دارای بقاء) دانسته‌اند.^[7]

اما فرق مابین موجودات و انسان چیست؟

به‌صورت کلی موجودات جهان به چند دسته تقسیم می‌شوند:

موجوداتی که بسیط بوده و هیچ رشد مادی و معنوی و حتی هوسی هم ندارند. همانند سنگ و خاک و…

موجوداتی که تنها رشد مادی را دارا هستند. همانند گیاهان که تنها در مسیر عادی خود درحال‌رشد هستند.

موجوداتی که دارای قوه رشد و شهوت هستند. همانند حیوانات که رشد می‌کنند و فقط دارای قوه شهوت بوده و تعقلی ندارند.

موجوداتی که تنها دارای قوه عاقله هستند و شهوتی ندارند. همانند فرشتگان که اصلاً قوه شهوت در آن‌ها راه ندارد.

موجوداتی که هم دارای قوه عاقله و هم دارای قوه شهوت هستند. همانند انسان که دارای هر دو قوه است.

پاسخ به شبهه

با بیان این مقدمه، شبهه بیان شده تقریباً پاسخ داده می‌شود.

چرا که فرد خطاکار اگر از دسته سوم باشد حرجی بر او نیست چرا که تنها دارای قوه شهوت است و قوه عاقله‌ای ندارد که او را از قبایح بازدارد. و همچنین اگر فرد نیکوکار از دسته چهارم باشد، بازهم ثوابی بر او نیست چرا که دارای قوه شهوانی نیستند که با سختی نیکوکاری کنند.

اما اگر فرد گنهکار و نیکوکار از دسته پنجم باشد، مستحق ثواب و عقاب است. چرا که اگر گنهکار بوده، باید به دلیل داشتن قوه عاقله از قبایح دور می‌شد و نشد و باید عقاب شود؛ و اگر نیکوکار بوده، باید به دلیل دست‌کشیدن از دستورات قوه شهوانیه ثواب داده شود.

با این بیان، دلیل دائر مدار بودن ثواب و عقاب بر عقل و جهل مشخص می‌گردد.

امیدوارم که این پست برای شما مفید بوده باشد. در پست بعدی به شبهه دیگری درباره همین روایات را بیان می نمایم.

در انتهای همین صفحه منتظر نظرات شما هستم.

موفق و پیروز باشید.

^[1] الكافي، ج‏1، ص12

^[2] الأمالي(للصدوق)، ص418

^[3] الكافي (ط – الإسلامية)، ج‏1، ص11

^[4] الكافي، ج‏1، ص47

^[5] لسان العرب، ج11، ص458

^[6] مجمع البحرین، ج5، ص425

^[7] مجمع البحرین، ج5، ص 345