بنده بودن، یعنی در مقابل مولایت توان کرنش و قبول کوچک بودن داشته باشی. آنکه خود را فراتر می داند، کرنش نخواهد کرد. نخستین ویژگی بندگان خداوند، تواضع است و گام اول برای بنده شدن افتادگی است.
آرى آنها متواضعند، و تواضع كليد ايمان است، در حالى كه غرور و كبر كليد كفر محسوب مى‌شود، در زندگى روزمره با چشم خود ديده‌ايم و در آيات قرآن نيز كرارا خوانده‌ايم كه متكبران مغرور حتى حاضر نبودند به سخنان رهبران الهى گوش فرا دهند، حقايق را به باد مسخره مى‌گرفتند، و ديد آنها فراتر از نوك بينى آنها نبود، آيا با اين حالت كبر ايمان آوردن امكان پذير است؟! آرى اين مؤمنان بنده خداوند رحمانند، و نخستين نشانه بندگى همان تواضع است. تواضعى كه در تمام ذرات وجود آنان جاری است، در نگاهشان، در سخنشان، در رفتارشان و حتی در راه رفتنشان.
خداوند اولین ویژگی بندگان خود را اینچنین توصیف می کند:
الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا [1]
آنان که بر روی زمین با فروتنی و آرامش گام بر میدارند.
تکبر و غرور لباس ابلیس است[2] که آن را بر تن کرد و از درگاه خداوند بیرون شد و تواضع و فروتنی لباس مؤمنین و متقین است[3] که خود را با آن زینت می کنند. لباس تکبر همچون لباس مندرس و پاره، انسان را در چشمان خار و خفیف می کند و لباس تواضع همچون لباس فاخر، انسان را در چشمان عزیز و بزرگ می کند[4] چرا که عزت به دست خداوند است و هر آن کس برای او فروتنی کند، بزرگی می ستاند.
تکبر حقیقی از آن خداوندی است که جهان به این عظمت را آفرید. تکبر از آن اوست که بدون الگو و قالبی، دنیای به این عظمت را از هیچ و پوچ به وجود آورد و ساخت. کهکشان های عظیم، منظومه و کرات، گیاهان و حیوانات مختلف و پیچیده و ساختار پیچیده اندام انسانی. انسانی که خود گوشه ای از آفریده های زمینی است، چه برای کبر و غرور دارد. اگر انسان كمترين شناختى از خود و جهان هستى داشته باشد مى‌دانددر برابر اين عالم بزرگ چه اندازه كوچك است؟ حتى اگر همطراز كوه‌ها شود تازه بلندترين كوه‌هاى زمين در برابر عظمت زمين كمتر از برآمدگى‌هاى پوست نارنج نسبت به آن است، همان زمينى كه خود ذره ناچيزى است در اين كهكشانهاى عظيم. آيا با اين حال كبر و غرور دليل جهل و نادانى مطلق نيست؟! به همین علت است که رسول خدا فرمود هر که تکبر ورزد و خود را بزرگ بیند، مقام و جایگاه باری تعالی را سبک و اندک گرفته است چرا انگار می کند کاری به دست دارد در حالی که همه چیز به دست خداست.[5]
آنان که تکبر و غرور را مسیر زندگی قرار دهند، درب های آسمانی بریایشان قفل خواهد شد[6]، از علم و دانش دور و در وادی جهل می افتد[7]، از همگان جدا شده و خود را در حد دیگران نمی داند و در نتیجه تنها می گردد و دشمن بسیار خواهد داشت.[8]
بلندترین جایگاه ها و رتبه های دنیوی صلاحیت تکبر ورزی را ندارند تا بدانجا که خداوند به عالی ترین مقام جهان که خاتم الانبیاست اینچنین فرمان می دهد: وَ لاٰ تَمْشِ فِي اَلْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ اَلْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ اَلْجِبٰالَ طُولاً : در روى زمين از سر كبر و غرور گام بر مدار چرا كه نمى‌توانى زمين را بشكافى و طول قامتت هرگز به كوه‌ها نمى‌رسد.
در مقابل خداوند به رسول خود که بالاترین مقام و جایگاه دنیوی و اخروی را بدو داده است و حقیقتا بزرگ و فرهیخته است، دستور میدهد که در مقابل مؤمنین بال رحمت خود را بگستران[9] و با تکبر و غرور خود را از ایشان جدا نکن و بر اساس همین دستور رسول خدا در مقابل خداوند تواضع کرده همانند بردگان نشست و برخاست و خورد و خوراک داشت و خود را از ایشان جدا نمی دانست.[10]
الاِمام السّجّاد علیه السلام: اللّهمّ… واعْصِمْنى مِنَ الفَخْر.. ولا تَرْفَعْنى فى النّاسِ دَرجةً، إلّاحَطَطْتَنى عند نَفسى مِثلَها، ولا تُحْدِثْ لِى عِزّاً ظاهِراً، إلّاأحْدَثْتَ لِى ذِلَّةً باطِنةً، عند نَفسِى بِقَدرِها[11]
بارخدایا! مرا از بخود نازيدن نگاه دار مرا در ميان مردم بدرجه و مقامى سرفراز مفرما جز آنكه به همان اندازه مرا در نزد خودم پست نمائى، و عزتی آشكار برايم پديد مياور جز آنكه بهمان اندازه پيش نفسم براى من خوارى پنهانى پديد آورى.
[1] قرآن کریم، سوره فرقان، آیه 63
[2] امیرالمؤمنین علیه السلام: إِيَّاكَ وَ الْكِبْرَ فَإِنَّهُ أَعْظَمُ الذُّنُوبِ وَ أَلْأَمُ الْعُيُوبِ وَ هُوَ حِلْيَةُ إِبْلِيس. مستدرک الوسائل، ج12، ص29
[3] امیرالمؤمنین علیه السلام: يَا كُمَيْلُ أَحْسَنُ حِلْيَةِ الْمُؤْمِنِ التَّوَاضُع. تحف العقول، ص172؛ امام سجاد علیه السلام: وَ أَلْبِسْنِي زِينَةَ الْمُتَّقِينَ، فِي … لِينِ الْعَرِيكَةِ، وَ خَفْضِ الْجَنَاحِ. صحیفه سجادیه، دعا20
[4] امام صادق علیه السلام: فَإِذَا تَكَبَّرَ قَالَ لَهُ اتَّضِعْ وَضَعَكَ اللَّهُ فَلَا يَزَالُ أَعْظَمَ النَّاسِ فِي نَفْسِهِ وَ أَصْغَرَ النَّاسِ فِي أَعْيُنِ النَّاسِ وَ إِذَا تَوَاضَعَ رَفَعَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَالَ لَهُ انْتَعِشْ نَعَشَكَ اللَّهُ فَلَا يَزَالُ أَصْغَرَ النَّاسِ فِي نَفْسِهِ وَ أَرْفَعَ النَّاسِ فِي أَعْيُنِ النَّاسِ.
[5] فَمَنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَقَدْ نَازَعَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رِدَاءَه. الکافی، ج2، ص310
[6] إِنَّ اَلَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا وَ اِسْتَكْبَرُوا عَنْهٰا، لاٰ تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوٰابُ اَلسَّمٰاءِ. قرآن کریم، سوره اعراف، آیه40
[7] امام هادی عليه السّلام: الْعُجْبُ صَارِفٌ عَنْ طَلَبِ الْعِلْمِ دَاعٍ إِلَى الغَمْط. الدرة الباهرة، ص43؛ امام صادق علیه السلام: لَا جَهْلَ أَضَرُّ مِنَ الْعُجْب. الکافی، ج8، ص244؛ امیرالمؤمنین علیه السلام: وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ وَ آفَةُ الْأَلْبَاب. نهج البلاغه، نامه31
[8] امیرالمؤمنین علیه السلام: وَ لَا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْب. نهج البلاغه، حکمت113؛ امیرالمؤمنین علیه السلام: مَنْ رَضِيَ عَنْ نَفْسِهِ كَثُرَ السَّاخِطُ عَلَيْه. نهج البلاغه، حکمت6
[9] وَ لاٰ تَمْشِ فِي اَلْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ اَلْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ اَلْجِبٰالَ طُولاً. قرآن کریم، سوره اسراء، آیه37؛ وَ اِخْفِضْ جَنٰاحَكَ لِمَنِ اِتَّبَعَكَ مِنَ اَلْمُؤْمِنِينَ. قرآن کریم، سوره شعراء، آیه215
[10] امام صادق علیه السلام: مَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ يَأْكُلُ مُتَّكِئاً عَلَى يَمِينِهِ وَ لَا عَلَى يَسَارِهِ وَ لَكِنْ كَانَ يَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ قُلْتُ وَ لِمَ ذَلِكَ قَالَ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ. الکافی، ج6، ص272
[11] الاِمام السّجّاد «ع»: اللّهمّ… واعْصِمْنى مِنَ الفَخْر.. ولا تَرْفَعْنى فى النّاسِ دَرجةً، إلّاحَطَطْتَنى عند نَفسى مِثلَها، ولا تُحْدِثْ لِى عِزّاً ظاهِراً، إلّاأحْدَثْتَ لِى ذِلَّةً باطِنةً، عند نَفسِى بِقَدرِها. صحیفه سجادیه، دعا20