خشم و غضب آتشی است که کلام، منطق و رفتار انسان را تغییر میدهد[1]، گاه او را به شانه خاکی می برد و رفتار خلاف بندگی انجام میدهد. آری نشانه دوم بندگان خالص خدا حلم ایشان است و گام دوم برای بنده شدن بردباری است.
خالق قرآن، ویژگی دوم بندگان خود را اینچنین توصیف می کند:
و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما[2]
و آن زمان که نادانان ایشان را مورد سخن قرار می دهند، به آنان سلام میگویند و با برباری پاسخ می دهند.
سلامی که نه نشانه محبت و علاقه بلکه نشانه ای از عدم ستیز است. سلامی که خشم را فروکش کند و برای عدم مقابله به مثل است.
گاهی در مسیر زندگی، با ندای جهل طوفان خشمی به پا می شود، طوفانی که هر لحظه ممکن است انسان را از مسیر خارج و به بیراهه فرستد. اما بندگان ثابت قدم، گام هایی با حلم و بردباری در راه برمیدارند و طوفان ها را می شکنند و به راه بندگی خود ادامه می دهند.
حلم و بردباری هنر ماندن است، هنر ماندن در مسیر بندگی خداوند چرا که بدون آن، خشم راه را کنترل کرده و بنده را بندگی خارج می سازد. هنر ماندن در اوج تندباد هایی که می خواهد عقل را برباید و زبان را به گفتار های خارآلود آلوده کند. هنر آنکه در مقابل نیش زبان جاهلی، جام زهر ننوشی، هنر آنکه می دانی خشم آتشی است که پیش از سوزاندن دیگریجان تو را خاکستر می کند.
در بندگی رحمان، نخستین درس این است که وقتی جهل سخن می گوید و طعنه می زند آرامش بلند ترین پاسخ است. پاهی یک لبخند، عمیق تر از کلام خشمگین جهل را به سکوت وا میدارد.
بردباری، آزمونی سخت است؛ آزمونی که در میدانِ غضب برگزار میشود. وقتی آتشِ خشم، منطق انسان را به تاریکی میکشاند، تنها کسانی از آزمون سربلند بیرون میآیند که نفسِ خود را به بندِ حِلم کشیدهاند. اینان میدانند که هر فریادِ بیجا، باعث دوری از خویشتن و هر سکوتِ آگاهانه، پلی است برای خداییتر شدن.
حتی اگر طبعی تندداری، تمرین کن! گاهی باید نقشِ بردباران را بازی کرد تا کمکم این نقش، جوهرِ وجودت شود.[3] فروخوردنِ خشم، تلخ است، اما میدانیم که این تلخی، بذرِ عزتی میشود که در دنیا و آخرت، به درختی تنومند بدل میگردد.[4]
و چه زیباست که آدمی در اوجِ خشم، چنان از خود دور شود که گویی تماشاگرِ نمایشی است که در آن، خویشتنِ خشمگین را مینگرد و سپس، با لبخندی بر لب، پردهٔ این نمایش را پایین میکشد. اینجاست که حِلم، نه یک صفت، که یک پیروزی بزرگ است[5]. پیروزیِ عقل بر هیجان، انسانیت بر حیوانیت.
بردباری، تنها یک فضیلتِ فردی نیست؛ معجزهگرِ جامعه است. جامعه ای که روابط و خویشاوندی در آن به سلامت ادامه می دهد، در مسیر بردباری حرکت کرده است. چه ارتباطات و خانواده هایی که با بروز خشم به تلاطم و جدایی افتادند ادامه نیافتند و امان از زبان هایی که بدون تعقل و اندیشه گشوده می شود و سخن می گوید، دلی را می شکند و رابطه را از بین می برد.
پس بیایید امروز، با خود عهد ببندیم: هرگاه خشم، چون مارِ سیاهی به دورِ وجودمان حلقه زد، با تیغِ بردباری، سرش را ببریم. هرگاه جهل، سنگِ تندی به سمتِ ما پرتاب کرد، با سپرِ آرامش، آن را به زمین بیندازیم. و بدانیم که گشاده رویی، نه نشانهٔ ضعف، که پرچمِ پیروزیِ انسان بر نفسِ سرکش است.
و شکی نیست که این سپر حلم آنقدر سنگین و طاقت فرساست که همگان قادر بر نگه داشتن آن نیستند و به همین علت است که امام صادق نشانه دوست نیک را اینچنین گفته است که هر که سه بار بر تو غضب کرد اما با خشم رفتار نکرد، او رو دست خود نگه دار که اوست گوهر نایاب.[6]
در پایان، به یاد داشته باشیم: زندگی، رودی خروشان است. برخی با قایقِ خشم، هرلحظه به صخره ها میخورند و برخی با قایقِ حِلم، به آرامی به اقیانوسِ آرامش میرسند. انتخاب، با توست…
[1] امیرالمؤمنین علیه السلام: شِدَّةُ الْغَضَبِ تُغَيِّرُ الْمَنْطِقَ وَ تَقْطَعُ مَادَّةَ الْحُجَّةِ وَ تُفَرِّقُ الْفَهْمَ. کنز الفوائد، ج1، ص319
[2] قرآن کریم، سوره فرقان، آیه 63
[3] امیرالمؤمنین علیه السلام: إنْ لَمْ تَكُنْ حَليما فَتَحَلَّمْ فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلاّ أَوشَكَ أَنْ يَكونَ مِنْهُمْ. نهج البلاغه، ح207
[4] امام صادق علیه السلام: مَا مِنْ عَبْدٍ كَظَمَ غَيْظاً إِلَّا زَادَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِزّاً فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ وَ أَثَابَهُ اللَّهُ مَكَانَ غَيْظِهِ ذَلِكَ. الکافی، ج2، ص110
[5] امیرالمؤمنین علیه السلام: مَنْ حَلُمَ عَنْ عَدُوِّهِ ظَفِرَ بِه. کنز الفوائد، ج1، ص319
[6] امام صادق علیه السلام: مَنْ غَضِبَ عَلَيْكَ مِنْ إِخْوَانِكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَلَمْ يَقُلْ فِيكَ شَرّاً فَاتَّخِذْهُ لِنَفْسِكَ صَدِيقاً. أمالی صدوق، ص669