ترسِ آگاهانه از عذاب جهنم، نه هراسی بیمارگونه، که هشداری است برای بیداریِ روح؛ هشداری که در قرآن کریم، زمزمهٔ دلِ بندگانِ خاشع است.
اعمال بسیار، رفتار های پرثواب، و کار های نیک هیچگاه بندگان خالص را آنچنان مغرور نمی کند که دیگر خود را از عذاب خداوند ایمن بدارند. بندگان خداوند هرآنچه انجام میدهند، توفیق از جانب خداوند، وظیفه خویشتن و کوچک در نزد رحمت های الهی می دانند.
این بندگان همواره از لحظه لحظه خود واهمه دارند که چه بسا به آفات و عصیان ها آلوده گردند.
این صفت را خداوند اینچنین بیان می کند:
وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا[1]
و کسانی که می گویند بارخدایا عذاب جهنم را از ما دور فرما.
این آیه، فریادِ دلِ مؤمنانی است که میدانند جهنم، تنها یک نامِ ترسناک نیست؛ بلکه واقعیتی است سوزان و بی امان. اما این ترس، نشانهٔ ضعف نیست، بلکه نشانهٔ هوشیاری است. مانند کسی که از آتشی افروخته فرار میکند.
ترسِ از جهنم، مانند ترمزی است که انسان را از سقوط در پرتگاهِ گناه بازمیدارد. اما این ترس، با ناامیدی همراه نیست؛ چون بندگانِ خدا، همزمان به رحمتِ بیکرانِ او امید دارند. آنها میدانند همان خدایی که از عذابش میترسانَد، مهربانترین مهربانان است. پس در دعایشان، ترس و امید را به هم میآمیزند: «رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ». گویی میگویند: خدایا! ما از عدالتِ تو میترسیم، اما به بخششِ تو امید داریم.
خوف و رجا، ترس و امید، دو بالی است که انسان بدون هرکدام، از آیمان بندگی سقوط کرده و دره دوزخ را لمس خواهد کرد. استغفار بندگان با امید کامل به بخشیده شدن، هرگز قبول نخواهد بود[2] و ناامیدی از بخشیده شدن نیز خود بزرگترین عصیان است. از سویی، امیدواری، زخم‌های گذشته را التیام می‌بخشد تا سدِّ رشدِ انسان نشود، و ترس از آتش، سپری است در برابر گناهانِ فریبندهٔ آینده.
آنان میدانند که عذاب دنیا، قبر، قیامت و جهنم همان چهره واقعی عصیانی است که مرتکب شده اند نه تنبیه خداوند برای انسان. رفتاری که در دنیا چه بسا زیبا، شیرین و لذت بخش بوده است.
این ترسِ سازنده، بندگان را به حرکت وامیدارد. آنها در نمازهای شبانه، اشکهایشان را با آیه های قرآن درمی آمیزند. در روز، از هر سخن و عملی که خشمِ خدا را برانگیزد، دوری میکنند. حتی در خلوتِ خود، مراقبند تا مبادا قدمی به سوی آتش بردارند. اینجاست که ترس، تبدیل به سپری میشود در برابر گناه؛ سپری که نهتنها مانعِ سقوط است، بلکه پروازِ روح به سوی خدا را ممکن میکند.
خداوند عالمیان، دو نوع عذاب را نیزگوشزد می کند، عذابی که در برزخ به صورت موقت میزبان انسانی است که در دنیا خطاکار بوده و عاقبت به خیر گشته است و این عذاب موقت، او را پاک می سازد و عذابی که در جهنم، دائما میزبان بنده ایست که بندگی را رها ساخته و عاقبتش به راه خدا ختم نگشسته است. خداوند عذاب اول را به مستقر و دوم را به مقام تعبیر می کند. گویی یکی گذرگاهی است به سوی نور و دیگری، خانه‌ای است در تاریکیِ بی‌پایان.[3]
[1] قرآن کریم، سوره فرقان، آیه 65
[2] جبرئیل از خداوند: مَنْ أَذْنَبَ ذَنْباً صَغِيراً كَانَ أَوْ كَبِيراً وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّ لِي أَنْ أُعَذِّبَهُ وَ أَنْ أَعْفُوَ عَنْهُ عَفَوْتُ عَنْهُ. توحید صدوق، ج1، ص410
[3] إِنَّهَا سَاءَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا. قرآن کریم، سوره فرقان، آیه 66